Εδώ παπάς ......εκεί δημόσιο

του Πάσχου Μανδραβέλη, Καθημερινή, 28/9/08

Τα απομεινάρια της φεουδαρχίας

Ενα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες στρέμματα γης είναι τεράστια έκταση. Τόσα ισχυρίζονται οι ηγούμενοι του Αγίου Ορους ότι απέδωσαν οι μονές τους για την αποκατάσταση ακτημόνων από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. Δεν έχουμε κανένα λόγο να μην τους πιστέψουμε. Ομως, το ανακοινωθέν της Διπλής Συνάξεως στην Αθωνική Πολιτεία γεννάει ερωτήματα. Πόθεν τέτοια τεράστια περιουσία και γιατί τόσοι ακτήμονες που τη χρειάζονταν;

Η εξήγηση της Διπλής Σύναξης δεν μας διαφωτίζει και πολύ. «Οι Ιερές Μονές», αναγράφεται στην ανακοίνωση, «έχουν διατηρηθεί στην υπερχιλιετή ιστορία τους με τις περιουσίες που τις επροίκισαν οι αείμνηστοι κτήτορές τους και με τις δωρεές των ευλαβών πιστών. Τις περιουσίες αυτές που μας κληροδότησε η Ιστορία υποχρεούμεθα να διαχειριστούμε επί προφανεί ωφελεία των Ιερών Μονών όπως διαλαμβάνει ο νόμος».

Πρέπει, κατ’ αρχήν, να διασαφηνίσουμε κάτι. Η Ιστορία (με το Ι κεφαλαίο ή έστω πεζό) δεν ασχολείται με το real estate. Ούτε κληροδοτεί ούτε δημεύει εκτάσεις. Ανθρωποι το κάνουν, και συνήθως εκείνοι που κατέχουν την εξουσία μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις.

Οφείλουμε, λοιπόν, να ξεχωρίσουμε δύο περιόδους: στα νεότερα χρόνια πολλοί ευλαβείς πιστοί κληροδότησαν στην Εκκλησία την περιουσία τους, χρήματα και ακίνητα για τα οποία εργάστηκαν ώστε να τα αποκτήσουν. Αυτή η ιδιοκτησία δεν επιδέχεται καμίας αμφισβήτησης. Η Βιστωνίδα όμως και πολλές άλλες περιοχές δεν εμπίπτουν σ’ αυτήν την κατηγορία, ακόμη και αν δεχθούμε ότι τα χρυσόβουλα είναι γνήσια, ακόμη και αν αποτύπωναν με σαφήνεια το ποιες εκτάσεις δωρίστηκαν. Κατ’ αρχήν, ούτε οι αυτοκράτορες ούτε οι σουλτάνοι δούλεψαν για να αποκτήσουν αυτές τις περιουσίες, ώστε να έχουν μετά την πολυτέλεια να τις χαρίζουν. Αποφάσιζαν ελέω Θεού και φυσικά μπορούσαν να δωρίσουν ή να δημεύσουν ό,τι υπήρχε στην επικράτειά τους και ό,τι ήθελαν. Δεν υπήρχε δικαστήριο να εφεσιβάλει την απόφασή τους. Το μόνο δίκαιο πήγαζε από το σπαθί ή το γιαταγάνι.

Επόμενο ήταν να δημιουργηθεί μια μεγάλη μάζα ακτημόνων με λίγους μεγαλοκτηματίες, μεταξύ αυτών και η Εκκλησία. Η περίοδος, κατά την οποία με το σπαθί ή το γιαταγάνι ορίζονταν οι περιουσίες και οι κοινωνικές σχέσεις που προέκυπταν απ’ αυτήν τη μοιρασιά, ονομάζεται φεουδαρχία. Οι μεγάλες επαναστάσεις του 18ου και του 19ου αιώνα στην Ευρώπη ανέτρεψαν αυτές τις κοινωνικές σχέσεις και φυσικά τις ιδιοκτησίες που οι συγκεκριμένες σχέσεις δημιούργησαν. Αν το καλοσκεφτούμε, οι επαναστάσεις που οδήγησαν στη νεωτερικότητα, γι’ αυτό έγιναν. Οι άνθρωποι δεν ήθελαν γενικώς και αορίστως την ελευθερία τους. Ηθελαν και την ελευθερία να διαφεντεύουν το βιος τους και να μην μπορεί κάποιος δυνάστης με ένα χρυσόβουλο να το πάρει και να το δωρίσει κάπου αλλού.

Ετσι, σχεδόν παντού στην Ευρώπη, τα χρυσόβουλα των αυτοκρατόρων έγιναν «επαναστατικώ δικαίω» μουσειακό είδος. Πλην της Ελλάδος, όπου ακόμη ανεμίζονται χρυσόβουλα Βυζαντινών, Οθωμανών μέχρι και Σέρβων(!) ηγεμόνων για να διεκδικούνται τεράστιες εκτάσεις. Οπότε, με ασφάλεια μπορούμε να πούμε ότι το μόνο που κληροδότησε η ιστορία στη χωλή ελληνική νεωτερικότητα είναι κάποιες φεουδαρχικές σχέσεις, απολιθωμένες σε συμβόλαια εκείνης της εποχής.